Francuskie akty poświadczenia dziedziczenia w polskich sprawach reprywatyzacyjnych | Co do zasady

Sprawy reprywatyzacyjne wymagają ustalenia wszystkich dawnych właścicieli odzyskiwanego mienia i ich następców prawnych. Nierzadko skutkuje to koniecznością posługiwania się francuskimi dokumentami spadkowymi, co czasami może powodować nie lada trudności.

Konieczność posługiwania się francuskimi dokumentami spadkowymi w polskich postępowaniach reprywatyzacyjnych uwarunkowana jest historycznie. Tradycyjnie silne związki pomiędzy Francją i Polską doprowadziły bowiem do tego, że przed II wojną światową wielu obywateli francuskich było właścicielami mienia położonego w Polsce, które po wojnie podlegało różnym procesom nacjonalizacyjnym. Nadto niestabilna sytuacja polityczna i gospodarcza Polski po 1945 r. wywołała kolejne fale emigracji do Francji. Stąd też przy ustalaniu wszystkich właścicieli znacjonalizowanego mienia i ich następców prawnych często natrafia się na ślady prowadzące właśnie do Francji. W konsekwencji w postępowaniach reprywatyzacyjnych występuje konieczność korzystania z francuskich dokumentów spadkowych. To z kolei sprawiać może pewne trudności dla polskich sądów, urzędów i pełnomocników.

Wynika to przede wszystkim z faktu, że polskie i francuskie prawo spadkowe znacząco różnią się od siebie. Co więcej, we Francji stwierdzenie praw do spadku dokonuje się poprzez sporządzenie przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia (fr. l’acte de notoriété en matière successorale), którego treści niekiedy nie da się wprost stosować w polskich postępowaniach administracyjnych czy sądowych. Aby więc móc prawidłowo wykorzystać francuski akt poświadczenia dziedziczenia w prowadzonym w Polsce postępowaniu, należy mieć świadomość podstawowych różnic pomiędzy polskim i francuskim prawem spadkowym oraz znać terminologię używaną przez francuskich notariuszy przy sporządzaniu aktów poświadczenia dziedziczenia.

Prawo spadkowe we Francji

Nie sposób w tak krótkim artykule opisać wszystkich cech charakterystycznych francuskiego prawa spadkowego. Niemniej jednak warto podkreślić, że istotnie różni się ono od polskich reguł dziedziczenia. Tę specyfikę obrazuje choćby fakt, że we Francji dopiero w grudniu 2001 r.¹ prawa spadkowe dzieci pozamałżeńskich zrównano z prawami dzieci małżeńskich i w tym samym czasie ochroną objęto pozostałego przy życiu małżonka w sytuacji pozostawienia zstępnych przez spadkodawcę. Owe zaszłości historyczne tak długo utrzymywały się we francuskim prawodawstwie ze względu na to, że we Francji nieustannie obowiązuje Kodeks cywilny z 1804 r. – w Polsce znany jako Kodeks Napoleona, którego przepisy w przeszłości były również stosowane na ziemiach polskich².

Podstawową i sprawiającą najwięcej problemów w praktyce różnicą pomiędzy polskim i francuskim prawem spadkowym jest forma ochrony najbliższych przy dziedziczeniu testamentowym, która w Polsce przyjęła ostatecznie postać zachowku, a we Francji funkcjonuje jako tzw. rezerwa (fr. réserve héréditaire). System rezerwy polega na tym, że w sytuacji, w której spadkodawca pozostawił jakiekolwiek dyspozycje na wypadek śmierci (testament, darowizna itd.), to w momencie otwarcia spadku – tj. w momencie śmierci spadkodawcy – jego majątek dzieli się na dwie części:

• rezerwę globalną (fr. réserve globale), czyli część nierozrządzalną spadku, przeznaczoną dla najbliższych spadkodawcy, bez względu na poczynione przez niego dyspozycje na wypadek śmierci; oraz
• część rozrządzalną (fr. quotité disponible), czyli część spadku, którą spadkodawca może swobodnie dysponować na wypadek śmierci.

Obecnie wysokość poszczególnych części zależy od liczby pozostałych przy życiu zstępnych spadkodawcy w momencie otwarcia spadku, a w ich braku od tego, czy spadkodawca pozostawił żyjącego małżonka. Wysokość tych części kształtuje się następująco:

Zróżnicowana wysokość rezerwy skutkuje zatem tym, że w tej części masy spadkowej wyodrębnia się poszczególne udziały – tzw. rezerwy indywidualne (fr. réserve individuelle) –  przysługujące poszczególnym spadkobiercom uprawnionym do rezerwy (fr. héritiers réservaitaires). W praktyce sprowadza się to do tego, że wskazuje się udziały w stosunku do całości rezerwy globalnej, które to udziały przysługują zstępnym spadkodawcy zawsze w częściach równych. Oczywiście nie dotyczy to pozostałego przy życiu małżonka, którego rezerwa indywidualna zawsze będzie równa rezerwie globalnej. Natomiast w przypadku, gdy dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, przysługującą temu dziecku rezerwę indywidualną w częściach równych dziedziczą jego zstępni, o ile dożyli momentu otwarcia spadku.

Niezależnie od powyższego, jeśli spadkodawca pozostawił również wstępnych lub zstępnych, pozostały przy życiu małżonek uprawniony jest do:

• według własnego wyboru prawa użytkowania całości spadku albo własności 1/4 spadku, jeżeli pozostałe przy życiu dzieci spadkodawcy pochodzą od spadkodawcy i owego małżonka; albo
• własności 1/4 spadku, jeżeli spadkodawca poza dziećmi z owym małżonkiem pozostawił także inne potomstwo.

Warto pochylić się również nad budzącą kontrowersje w polskim prawie, a istniejącą we Francji konstrukcją darowizny na wypadek śmierci, w szczególności darowizny pomiędzy małżonkami (fr. donation entre époux). Umowa takiej darowizny zazwyczaj zawierana jest wraz z umową małżeńską lub krótko po zawarciu małżeństwa, aby zapewnić drugiemu małżonkowi jak najszersze prawa do spadku w przypadku śmierci drugiego małżonka, przy jednoczesnym pozostawieniu wstępnych lub zstępnych przez spadkodawcę. Trzeba bowiem zauważyć, że zgodnie z tym, co zostało powiedziane powyżej, małżonek w takiej sytuacji może liczyć co najwyżej na własność 1/4 spadku. Zatem aby zwiększyć udział współmałżonka w spadkobraniu, małżonkowie zawierają umowy darowizny na wypadek śmierci, na mocy których mogą obdarować drugiego małżonka:

• albo własnością całości części rozrządzalnej spadku,
• albo własnością 1/4 spadku i prawem użytkowania pozostałych 3/4 spadku,
• albo prawem użytkowania całości spadku.

W praktyce w udzielanych darowiznach małżonkowie zawierają wszystkie trzy ww. opcje, a wybór jednej z nich pozostawiają obdarowanemu małżonkowi po śmierci spadkodawcy. Zatem z koniecznością wyboru przysługujących uprawnień mamy do czynienia zarówno przy uprawnieniach małżonka przysługujących z ustawy, jak i z tytułu dyspozycji na wypadek śmierci w postaci darowizny pomiędzy małżonkami. Jeśli pozostały przy życiu małżonek nie dokonał konkretnego wyboru, przyjmuje się domniemanie prawne, że małżonek wybrał prawo użytkowania całości spadku.

Posługiwanie się francuskimi aktami poświadczeniami dziedziczenia w postępowaniach w Polsce

Tytułem wstępu należy zauważyć, że francuskie poświadczenia dziedziczenia, choć mają formę aktu notarialnego, należy odpowiednio traktować jak orzeczenia sądów państw obcych wydane w sprawach cywilnych. Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 1145 polskiego Kodeksu postępowania cywilnego orzeczenia sądów państw obcych wydane w sprawach cywilnych podlegają uznaniu z mocy prawa. Aby więc móc posługiwać się francuskim poświadczeniem dziedziczenia na potrzeby polskich postępowań sądowych lub administracyjnych, wystarczy przedłożyć taki akt poświadczenia dziedziczenia opatrzony klauzulą apostille wraz z jego tłumaczeniem przysięgłym na język polski. Trzeba jednak pamiętać, że na podstawie art. 8 ust. 5 w związku z art. 9 ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw³, w stosunku do wszelkich orzeczeń sądów zagranicznych – w tym odpowiednio zagranicznych aktów notarialnych – wydanych przed dniem 1 lipca 2009 r. należy stosować przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o uznawaniu orzeczeń sądów zagranicznych w ich brzmieniu sprzed dnia 1 lipca 2009 r. Innymi słowy, aby francuskie akty poświadczenia dziedziczenia wydane przed dniem 1 lipca 2009 r. wywoływały skutki na terytorium Polski, muszą one zostać uznane w tzw. postępowaniu delibacyjnym prowadzonym na podstawie odpowiednich przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w brzmieniu sprzed 1 lipca 2009 r. Dopiero wówczas tak uznany akt poświadczenia dziedziczenia z Francji może wywoływać skutki prawne w Polsce.

Natomiast samo posługiwanie się w polskich sądach i urzędach francuskimi aktami poświadczenia dziedziczenia może wywoływać wątpliwości co do wysokości udziałów przysługujących poszczególnym spadkobiercom. Wynika to z tego, że we francuskich aktach poświadczenia dziedziczenia notariusze podają jedynie wysokość udziałów rezerw indywidualnych, które ustalane są w odniesieniu do całości rezerwy globalnej, a nie w odniesieniu do całości spadku. W konsekwencji jedynymi udziałami figurującymi we francuskim poświadczeniu dziedziczenia są udziały rezerw indywidualnych, których nie można mylić z udziałami w spadku. Przy czym we francuskich notarialnych zaświadczeniach spadkowych poza stwierdzeniem, że danemu spadkobiercy uprawnionemu do rezerwy przysługuje udział w danej wysokości, nie znajduje się wyjaśnienie sposobu jego wyliczenia ani informacja, jak taki udział rezerwy indywidualnej ma się do udziału w całości spadku. Tak więc posługiwanie się w polskich postępowaniach sądowych i administracyjnych takimi aktami notarialnymi wymaga niekiedy udzielenia dodatkowych wyjaśnień co do francuskiego systemu rezerwy i sposobu wyliczania udziałów podanych w akcie notarialnym. Weźmy przykładowo sytuację, w której spadkodawca dokonał rozporządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci w formie testamentu lub innej dyspozycji i pozostawił troje dzieci. Notariusz we francuskim poświadczeniu dziedziczenia określa ich jako spadkobierców uprawnionych do rezerwy w udziale 1/3. Jest to jednak wysokość udziału rezerwy indywidualnej, a ponieważ rezerwa globalna wynosi 3/4 spadku, to udział każdego takiego spadkobiercy w całości spadku wynosi faktycznie 1/4. Pozostała zaś 1/4 spadku to część rozrządzalna, którą spadkodawca mógł swobodnie dysponować na wypadek śmierci. Bez takiego wyjaśnienia bardzo często może dochodzić do błędów w ustalaniu przysługujących poszczególnym spadkobiercom udziałów w spadku, a w konsekwencji – w sprawach reprywatyzacyjnych – do błędów w ustalaniu przysługujących poszczególnym spadkobiercom udziałów w odzyskiwanych nieruchomościach lub w uzyskiwanym odszkodowaniu za znacjonalizowane mienie.

Problematyczna często okazuje się kwestia uprawnień przysługujących pozostałemu przy życiu małżonkowi z tytułu dziedziczenia. Z uwagi bowiem na to, że kształt i zakres tych uprawnień przede wszystkim zależy od wyboru dokonanego przez pozostałego przy życiu małżonka, nierzadko trzeba bazować na domniemaniu, iż ów małżonek wybrał prawo użytkowania całości spadku. Francuski Kodeks cywilny przewiduje takie domniemanie, gdy pozostały przy życiu małżonek nie wyraził swojej woli w tym zakresie. Niemniej jednak taki małżonek nie musi zajmować stanowiska w tej kwestii już podczas sporządzania przez notariusza francuskiego aktu poświadczenia dziedziczenia, a wyboru może dokonać znacznie później. Jeśli więc we francuskim akcie poświadczenia dziedziczenia nie ma informacji o wyborze jednej z opcji przez pozostałego przy życiu małżonka, dla definitywnego ustalenia przysługujących takiemu małżonkowi uprawnień z tytułu dziedziczenia należy dokładnie zbadać wszelkie okoliczności sprawy, a w razie konieczności skorzystać z domniemania prawnego o wyborze prawa użytkowania całości spadku.

Podsumowanie

Specyfika francuskiego prawa spadkowego oraz zawiłości związane ze stwierdzaniem praw do spadku we Francji skutkują tym, że posługiwanie się wypisem francuskiego aktu poświadczenia dziedziczenia wraz z jego tłumaczeniem przysięgłym na język polski może w polskich postępowaniach sądowych i administracyjnych powodować wiele trudności i pomyłek. System rezerwy i skomplikowane uregulowania uprawnień małżonków z tytułu dziedziczenia we Francji znacząco utrudniają transpozycję treści francuskich aktów poświadczenia dziedziczenia do polskiego obrotu prawnego. Dlatego też posługiwanie się w polskich sprawach reprywatyzacyjnych francuskimi dokumentami spadkowymi wymaga szczególnej uwagi, albowiem od tego zależy wysokość udziału w odzyskiwanym mieniu lub wysokość poszczególnych części należnego odszkodowania.

Radosław Wiśniewski, praktyka reprywatyzacyjna kancelarii Wardyński i Wspólnicy