Pozwy zbiorowe już teraz w szerszym zakresie | Co do zasady

Półtora miesiąca temu, 1 czerwca 2017 r., weszły w życie zmiany w pozwach zbiorowych – ustawie o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Są one istotne i dotyczą dwóch kwestii – zakresu roszczeń, które mogą być zgłaszane w postępowaniu grupowym, oraz przebiegu samego postępowania. Zmiany w pozwach zbiorowych warto śledzić, ponieważ ten rodzaj postępowania jest korzystny dla wszystkich – sądów, pełnomocników oraz stron.

Postępowanie grupowe w skrócie

W 2009 r. stworzono w Polsce prawną możliwość składania pozwów zbiorowych, znanych wcześniej głównie z amerykańskich filmów o tematyce prawniczej. Klienci często pytają o dochodzenie praw w postępowaniu grupowym. Prawnicy muszą wtedy skonfrontować ich z rzeczywistością i wydobyć z marzeń o historii jak z filmu.

Otóż dochodzenie roszczeń pozwem zbiorowym nie jest w Polsce ani łatwe, ani szybkie. Po pierwsze, dopuszczalne w postępowaniu grupowym są tylko określone rodzaje spraw, wskazane wprost w ustawie. Po drugie, do tanga trzeba dwojga, a do sporu zbiorowego – dziesięciorga. Należy zatem zebrać grupę zainteresowanych dochodzeniem praw w jednym postępowaniu. Po trzecie, roszczenia w ramach grupy należy ujednolicić. Po czwarte, grupa musi zgodzić się na swojego reprezentanta – może być nim członek grupy albo powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów. Członkowie grupy zawierają potem umowę ze swoim reprezentantem, więc sprawa jest poważna. Po piąte, sąd najpierw formalnie bada, czy pozew nadaje się do rozpoznania w postępowaniu grupowym. Po szóste, po formalnym badaniu reprezentant oczekuje zgłoszeń innych zainteresowanych udziałem. Po siódme, pozwany może na wielu etapach kwestionować działania reprezentanta – może skarżyć dopuszczalność rozpoznania w postępowaniu grupowym czy kwestionować skład grupy. Po ósme, dopiero po ustaleniu składu grupy sąd przystępuje do merytorycznego badania zgłoszonych roszczeń.

Już z tego skrótowego opisu procedury wynika, ile przeszkód muszą pokonać osoby zainteresowane dochodzeniem sprawiedliwości w postępowaniu grupowym. Poniżej opiszemy szczegółowiej kilka z tych przeszkód.

Problemy praktyczne w prowadzeniu postępowania grupowego

Doniosłym problemem praktycznym w dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym był dotychczas daleko posunięty formalizm. Przypadkiem doskonale ilustrującym wadę tego postępowania jest sprawa wydawnictwa Wolters Kluwer przeciwko serwisowi Chomikuj.pl.  W procesie tym grupa wydawców wystąpiła w listopadzie 2012 r. z roszczeniem przeciwko administratorowi portalu o zaniechanie naruszenia ich praw autorskich. Sąd okręgowy w pierwszej fazie postępowania stwierdził, że sprawa może zostać rozpoznana w postępowaniu grupowym. Na skutek zażalenia strony pozwanej sąd apelacyjny odrzucił pozew, uznając jednocześnie, że oświadczenia grupy 15 wydawców o przystąpieniu do grupy zostały złożone w sposób wadliwy. Postanowienie sądu apelacyjnego zostało następnie zaskarżone do Sądu Najwyższego, który postanowieniem z 18 września 2015 r. uwzględnił skargę kasacyjną i uchylił postanowienie sądu apelacyjnego z 27 listopada 2013 r. Według Sądu Najwyższego stanowisko przyjęte przez sąd apelacyjny było nacechowane daleko idącym formalizmem i stało w opozycji do celu ustawy, czyli do ułatwienia dochodzenia roszczeń danej kategorii.

Ten przykład dobrze ilustruje przewlekłość postępowań grupowych. Opisana sprawa przez blisko trzy lata znajdowała się na etapie formalnym, mającym wyłącznie na celu ustalenie, czy może zostać rozpatrzona w trybie postępowania grupowego.

Przytoczyć też można sprawę z powództwa grupy akcjonariuszy przeciwko Skarbowi Państwa – Ministrowi Skarbu z tytułu szkody z powodu utraty wartości akcji Stoczni Szczecińskiej Porta Holding S.A. Pozew został wniesiony w roku 2012. Dopiero w roku 2016, na skutek postanowienia sądu apelacyjnego rozpoznającego zażalenia na postanowienie sądu I instancji dotyczącego składu grupy, sąd ten uwzględnił zażalenie strony powodowej w całości. Dzięki temu sprawa mogła przejść do merytorycznego rozpatrzenia żądań grupy.

Poza przykładami można też posłużyć się liczbami. Jak wynika ze statystyk Ministerstwa Sprawiedliwości, w latach 2010-2015 zaledwie ok. 38% spraw w postępowaniu grupowym trafiło w ogóle do rozpoznania merytorycznego.

Koszty postępowania grupowego oraz kaucja

Koszty. Jak każda sprawa cywilna, tak również ta prowadzona w postępowaniu grupowym wiąże się z wniesieniem opłat. Opłata sądowa wynosi co do zasady 2% wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł. Ze względu na to, że w dniu wniesienia pozwu trudno wskazać dokładną wartość przedmiot sporu (skład grupy zwykle nie jest jeszcze wtedy ostateczny), to sąd wyznacza opłatę tymczasową – maksymalnie 10 000 zł. Dopiero w chwili ukończenia postępowania sąd wyznacza opłatę ostateczną.

Kaucja. Warto również wskazać, że sąd, na żądanie pozwanego, może zobowiązać powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów postępowania. Nowelizacja jednak nałożyła na pozwanego obowiązek uprawdopodobnienia, że powództwo jest bezzasadne oraz że brak kaucji uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie orzeczenia w przedmiocie kosztów postępowania w razie oddalenia powództwa. Kaucja nie może być wyższa niż 20% wartości przedmiotu sporu i należy ją złożyć w gotówce.

Czerwcowe zmiany – krok w dobrą stronę

Zmiany wprowadzone ustawą o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia dochodzenia wierzytelności, które weszły w życie z początkiem czerwca 2017 r., powinny usprawnić przebieg postępowania grupowego. Zmiany można podsumować w kilku akapitach. Odniesienia do artykułów dotyczą ustawy o postępowaniu grupowym, chyba że wskazaliśmy inaczej.

Zakres spraw. Najważniejszą zmianą jest rozszerzenie katalogu spraw, które mogą być rozpoznane w postępowaniu grupowym. Przed nowelizacją dochodzić można było roszczeń w sprawach o ochronę konsumentów, z tytułu szkody wywołanej korzystaniem z produktu niebezpiecznego oraz z czynów niedozwolonych, z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych. Obecnie katalog rozszerzono o sprawy z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy, z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, a przy sprawach o ochronę konsumentów także w innych sprawach (art. 1 ust. 2). W zakresie dóbr osobistych zezwolono na dochodzenie roszczeń wynikających z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, w tym także roszczeń przysługujących najbliższym członkom rodziny poszkodowanego, który zmarł z tych przyczyn (art. 1 ust. 2a), przy czym tutaj można jedynie ustalić odpowiedzialność pozwanego, a nie dochodzić zapłaty konkretnej kwoty odszkodowania (art. 1 ust. 2b).

Przyspieszenie. Kilka zmian powinno przyspieszyć rozpoznanie spraw. Od teraz sąd rozstrzyga o dopuszczalności postępowania grupowego na posiedzeniu niejawnym, a nie na rozprawie (art. 10 ust. 1). Mówiąc nieprawniczo, sędzia pisze postanowienie w swoim gabinecie sam, bez uprzedniej obecności stron na sali rozpraw. Nałożono też na pozwanego obowiązek wniesienia odpowiedzi na pozew przed ww. posiedzeniem (art. 10 ust. 1a). W ten sposób sąd zapozna się ze stanowiskiem obu stron i będzie mógł skutecznie orzec. Dalej, jeśli pozwany zaskarży skład grupy, to jego zażalenie nie wstrzyma merytorycznego rozpoznania sprawy – w konsekwencji sąd będzie podejmował dalsze czynności (art. 17 ust. 2a). W praktyce, etap najbardziej formalny nie będzie w tak dotkliwy sposób jak dotychczas, tamować przebiegu postępowania.

Skuteczność. Kolejne zmiany usprawnią postępowanie przez ustalenie pewnych sztywnych ram. Po uprawomocnieniu się postanowienia o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym (czyli decyzji sądu, że można dalej prowadzić sprawę w tym trybie), dopuszczalność postępowania nie będzie już dalej badana (art. 10a). Ponadto Sąd Najwyższy, uwzględniając skargę kasacyjną na postanowienie o odrzuceniu pozwu z powodu niedopuszczalności, może postanowienie niższego sądu uchylić i nakazać rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym (art. 10b). Ten przepis rozstrzyga wcześniejsze wątpliwości sądów i akademików. Ponadto po nowelizacji można stosować przepis procesowy mówiący o zasądzeniu przez sąd odpowiedniej sumy według swej oceny, po rozważeniu okoliczności sprawy – art. 322 k.p.c. (art. 20a ust. 1). Sąd może jednak skorzystać z takiej swobody dopiero, kiedy uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione. Przy czym w postępowaniu grupowym sąd będzie związany zgodnym wnioskiem stron w zakresie wysokości kwot do zasądzenia (art. 20a ust. 3). Sąd musi wcześniej wysłuchać stanowiska stron, ale może to zrobić na posiedzeniu niejawnym (art. 20a ust. 2), co znowu powinno usprawnić postępowanie.

Wykaz postępowań. Nowelizacja wprowadza jeden wykaz postępowań grupowych prowadzonych w całym kraju (art. 11a). Jest on prowadzony przez Ministra Sprawiedliwości w Biuletynie Informacji Publicznej. Wykaz ten umożliwi poszkodowanym pozyskanie informacji o tym, czy obecnie prowadzone jest postępowanie grupowe, w którym będą mogli uczestniczyć jako członkowie grupy. Sądy mają obowiązek przesyłać informacje po zarządzeniu ogłoszenia o wszczęciu postępowania grupowego, czyli już po formalnym zbadaniu dopuszczalności pozwu zbiorowego.

Brak prekluzji. Nowelizacja ustawy wyłącza przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące tzw. prekluzji (art. 24 ust. 1), co w praktyce oznacza, że sąd nie będzie pomijać jako spóźnionych twierdzeń i dowodów zgłoszonych w toku rozprawy.

Komentarz

Podsumowując, nowelizacja wprowadziła kilka istotnych zmian. Przede wszystkim więcej rodzajów spraw będzie mogło być wreszcie rozpoznawanych w postępowaniu grupowym. Przewidziano też kilka usprawnień mających przyspieszyć postępowanie i ułatwić przejście do merytorycznego etapu postępowania, którego najbardziej wyczekują strony. Natomiast wyraźnie widać, że zmiany postępują stopniowo, a nowelizacja nie stanowi rewolucji – nie zmieniono samego modelu zbiorowego dochodzenia roszczeń. Być może przyjaźniejsza praktyka sądów zachęci parlament do uchwalenia dalszych ułatwień w przepisach ustawy. Przepisy znowelizowane znajdą zastosowanie do spraw wszczętych 1 czerwca 2017 r. i później.

Agnieszka Pachla, Wojciech Rzepiński, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy