Prawo właściwe w świetle rozporządzenia (UE) nr 650/2012 w odniesieniu do polskich spraw reprywatyzacyjnych | Co do zasady

Stosowane od 17 sierpnia 2015 r. rozporządzenie (UE) nr 650/2012 pozwala na wskazanie prawa właściwego do uregulowania dziedziczenia po danej osobie. W kontekście polskich spraw reprywatyzacyjnych należy opowiedzieć się za wybieraniem prawa krajowego.

Swobodny przepływ osób jest jedną z podstawowych swobód Unii Europejskiej. Wysoka aktywność unijnego prawodawcy na tym polu prowadzi do coraz dalej idących ułatwień dotyczących możliwości przenoszenia centrum spraw życiowych w obrębie Europy. Powoduje to dynamiczny wzrost mobilności obywateli Unii Europejskiej, którzy na niespotykaną dotąd skalę z łatwością zmieniają miejsce pracy, zamieszkania, pobytu itd. Przy tym w każdym z tych miejsc gromadzą majątek, który po ich śmierci musi zostać w jakiś sposób rozdysponowany.

Do tej pory w przypadku tzw. spadków transgranicznych (tzn. takich, których składniki znajdowały się w różnych krajach i podlegały różnym jurysdykcjom), albo też w przypadku gdy beneficjenci spadku na stałe przebywali w innych krajach niż państwo, w którym spadek się znajdował, przeprowadzenie skutecznego postępowania spadkowego po osobie zmarłej wiązało się z licznymi problemami. Były to trudności bądź natury prawnej (ponieważ w każdym kraju, w którym znajdowały się składniki masy spadkowej zazwyczaj należało prowadzić odrębne postępowania spadkowe), bądź natury praktycznej (ponieważ bliscy zmarłego musieli dokonywać różnych czynności w różnych krajach, co wiązało się z koniecznością wielokrotnych podróży).

Wobec zwiększającej się mobilności obywateli Unii Europejskiej unijny prawodawca postanowił ujednolicić i usprawnić postępowania spadkowe po osobach żyjących i gromadzących majątek w różnych krajach, wydając 4 lipca 2012 r. rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, uznawania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego¹.

Przywołane rozporządzenie zasadniczo stosuje się do postępowań spadkowych po osobach zmarłych po 16 sierpnia 2015 r. Wprowadza ono szereg nowych rozwiązań do procedur spadkowych na terenie Unii Europejskiej (poza Zjednoczonym Królestwem, Irlandią i Danią). Nowe rozporządzenie będzie mieć zatem również wpływ na prowadzone w Polsce sprawy reprywatyzacyjne, w których szczególnie istotne jest ustalenie prawidłowego następstwa prawnego po dawnych właścicielach przejętego mienia. Jeśli w skład majątku zmarłego wchodziły prawa i roszczenia o charakterze reprywatyzacyjnym, należy rozważyć, które prawo powinno być właściwe do uregulowania dziedziczenia po zmarłym, tak aby prowadzone w Polsce postępowania reprywatyzacyjne mogły dalej się toczyć bez większych przeszkód.

Prawo właściwe

Rozporządzenie nr 650/2012 wprowadza istotne regulacje w zakresie prawa właściwego w sprawach dotyczących dziedziczenia. Dotąd bowiem sprawy spadkowe były zazwyczaj załatwiane zgodnie z prawem państwa, którego obywatelem był zmarły, lub na terytorium którego znajdował się majątek zmarłego. Natomiast art. 21 rozporządzenia wprowadza nową zasadę ogólną co do prawa właściwego, zgodnie z którą właściwe do uregulowania wszelkich spraw spadkowych będzie prawo państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce stałego pobytu w chwili śmierci, nawet jeśli jakikolwiek majątek wchodzący w skład spadku znajduje się w innym państwie członkowskim. Nowe rozporządzenie przewiduje wprawdzie liczne wyjątki od art. 21, niemniej jednak zasadą pozostaje właściwość prawa ze względu na miejsce stałego pobytu w chwili śmierci.

Warto zatem pochylić się nad przewidzianą w art. 22 rozporządzenia możliwością wyboru prawa właściwego do uregulowania dziedziczenia. Zgodnie z art. 22 ust. 1 rozporządzenia nr 650/2012 każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku. Wybór taki, stosownie do art. 22 ust. 2 rozporządzenia nr 650/2012, musi być dokonany w rozrządzeniu na wypadek śmierci lub wynikać z jego postanowień. Najczęściej zatem wskazanie prawa właściwego będzie wynikało z testamentu.

W przypadku dokonania takiego wyboru sąd prowadzący postępowanie spadkowe według jurysdykcji ogólnej (art. 4 rozporządzenia nr 650/2012, zgodnie z którym jurysdykcję ogólną również posiadają sądy państwa członkowskiego według miejsca stałego pobytu w chwili śmierci spadkodawcy) może – na wniosek jednej ze stron takiego postępowania – stwierdzić brak swojej jurysdykcji ze względu na dokonanie wyboru prawa właściwego zgodnie z art. 22 rozporządzenia nr 650/2012. Wówczas sprawy spadkowe będą rozpoznawane zgodnie z wybranym prawem właściwym i przez sądy państwa członkowskiego, którego prawo wybrano.

Wybór prawa właściwego wobec polskich spraw reprywatyzacyjnych

Przywołane powyżej regulacje mogą mieć istotny wpływ na tok i długość szeroko rozumianych postępowań reprywatyzacyjnych w Polsce. W takich sprawach bowiem organy administracji i sądy szczegółowo badają następstwo prawne po dawnych właścicielach przejętego mienia w celu zweryfikowania legitymacji czynnej osób wszczynających postępowania, a w dalszej perspektywie, celem ustalenia udziałów we własności zwracanego majątku lub wysokości odpowiednich kwot zasądzonego odszkodowania. Tym samym niezrozumiałe i nieodpowiadające polskim regułom spadkobrania rozstrzygnięcia dotyczące dziedziczenia pochodzące od zagranicznych organów, mogą istotnie wydłużyć i utrudnić polskie sprawy reprywatyzacyjne. W samej bowiem kontynentalnej Europie, opierającej się na tożsamej tradycji prawnej, istnieje wiele różnych systemów regulujących dziedziczenie, o czym pisaliśmy już na łamach portalu. Wśród potencjalnych problemów wymienić należy: inne sposoby obliczania udziałów w spadku, różne kategorie beneficjentów spadku, czy też odmienne sposoby ochrony najbliższych przy dziedziczeniu testamentowym. W zderzeniu z takimi kwestiami polskie organy administracji lub sądy z trudnością będą kontynuowały sprawy reprywatyzacyjne, a niekiedy konieczne będzie ich wstrzymanie do czasu uzyskania odpowiednich opinii Ministra Sprawiedliwości o prawie obcym w celu dostosowania treści zagranicznego rozstrzygnięcia dotyczącego dziedziczenia do polskich zasad spadkobrania. W najgorszym wypadku możliwe jest nawet trwałe zablokowanie spraw reprywatyzacyjnych będących w toku.

Aby uniknąć trudności i przedłużających się postępowań, osoby na stałe przebywające za granicą i posiadające polskie obywatelstwo w momencie wyboru lub śmierci, w skład majątku których wchodzą prawa i roszczenia o charakterze reprywatyzacyjnym, w rozrządzeniu na wypadek śmierci powinny rozważyć wskazanie prawa polskiego jako prawa właściwego do wszelkich spraw spadkowych. Pozwoli to na uregulowanie dziedziczenia po takiej osobie zgodnie z polskimi zasadami spadkobrania i – w miarę możliwości – przez powołane do tego polskie organy. Dzięki temu polskie organy administracyjne i sądy bez większych przeszkód będą kontynuowały postępowania reprywatyzacyjne po śmierci jednej z ich stron. Dlatego też wspomniane osoby w swych testamentach lub innych rozrządzeniach na wypadek śmierci powinny wybrać prawo polskie jako prawo właściwe. Te zaś osoby, które już sporządziły ostatnią wolę, powinny ją uzupełnić o stosowne postanowienia co do wyboru prawa polskiego jako prawa właściwego.

Podsumowanie

Nie ulega najmniejszych wątpliwości, że rozwiązania przyjęte w rozporządzeniu nr 650/2012 stanowią istotne ułatwienie procedur spadkowych w Unii Europejskiej. Niemniej jednak ogólna zasada prawa właściwego z art. 21 rozporządzenia może skutkować licznymi utrudnieniami postępowań reprywatyzacyjnych prowadzonych w Polsce. Dlatego też osoby, w skład majątku których wchodzą prawa i roszczenia o charakterze reprywatyzacyjnym, na stałe przebywające za granicą powinny skorzystać z wyboru prawa właściwego przewidzianego w art. 22 rozporządzenia nr 650/2012 i wskazać prawo polskie, jeśli w momencie wyboru lub śmierci będą obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej. W tym celu powinny zawrzeć w testamencie odpowiednie wskazania albo też uzupełnić już sporządzoną ostatnią wolę o właściwe postanowienia.

Radosław Wiśniewski, praktyka reprywatyzacyjna kancelarii Wardyński i Wspólnicy