Sąd Najwyższy o opłatach egzekucyjnych | Co do zasady

W ostatnim czasie Sąd Najwyższy zajął się problemami prawnymi dotyczącymi postępowania egzekucyjnego, mającymi spore znaczenie dla jego stron oraz komorników. Chodzi o wysokość opłaty egzekucyjnej oraz legitymację czynną komornika do zaskarżania postanowień sądu.

Opłata egzekucyjna a podatek VAT

Można się spodziewać, że w najbliższym czasie powiększony skład Sądu Najwyższego wypowie się, czy opłata egzekucyjna¹ ustalana przez komornika sądowego podlega powiększeniu o należność z tytułu podatku od towarów i usług, czy też zawiera w sobie kwotę tego podatku. Odpowiedź na to pytanie prawne może pomóc dłużnikom skarżącym się na wysokość opłat egzekucyjnych. Powinna bowiem przesądzić, czy można będzie obciążać dłużników powiększoną w ten sposób opłatą.

Wraz z wydaną przez Ministra Finansów interpretacją ogólną z 9 czerwca 2015 r., zmieniającą dotychczasowe stanowisko i uznającą, że komornicy uznawani są za podatników VAT, wystąpiło szereg kontrowersji w doktrynie i rozbieżności ocen w orzecznictwie.

Sąd Najwyższy wydał w lipcu 2016 roku uchwałę², w której wypowiedział się o niedopuszczalności podwyższenia ustalanej przez komornika opłaty egzekucyjnej o stawkę podatku od towarów i usług, gdyż opłata zawiera już w sobie ten podatek. Stanowisko to nie może być jednak uznawane za ostateczne, ponieważ zagadnienie prawne zostało przekazane powiększonemu składowi Sądu Najwyższego i czeka na rozstrzygnięcie³.

Sąd Najwyższy we wspomnianej uchwale za podstawę swoich rozważań przyjął postanowienia ustawy z dnia 11 marca 2004 roku o podatku od towarów i usług, która uwzględniając prawo unijne zawiera kompleksową regulację dotyczącą VAT-u. Zgodnie bowiem z przepisem art. 29a ust. 1 tej ustawy podstawą opodatkowania jest wszystko, co stanowi zapłatę, którą dokonujący dostawy towarów lub usługodawca otrzymał lub ma otrzymać z tytułu sprzedaży od nabywcy, usługobiorcy lub osoby trzeciej, włącznie z otrzymanymi dotacjami, subwencjami i innymi dopłatami o podobnym charakterze mającymi bezpośredni wpływ na cenę towarów dostarczanych lub usług świadczonych przez podatnika.

Zasadą jest więc, że podatek od towarów i usług rozumiany jest jako obciążenie wliczone już do otrzymanej należności, traktowanej jako wartość brutto. W uproszczeniu, jeżeli cena towaru nie zawiera żadnej wzmianki dotyczącej VAT-u, a dostawcą tego towaru jest podatnik, uznaje się, że cena obejmuje już ten podatek. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego zasada ta pozostaje aktualna wobec świadczeń, których wysokość ukształtował ustawodawca pod warunkiem jednak, że nie postanowił on wyraźnie, że wskazana kwota ma być podwyższona o podatek od towarów i usług. Twierdzenie to znajduje poparcie w konstrukcji przepisów o wynagrodzeniu adwokatów i radców prawnych działających z urzędu, stanowiących jednoznacznie, że stawki wynagrodzenia są wartością netto⁴.

Zgodnie z takim poglądem komornik sądowy nie może więc powiększyć należnej mu opłaty stosunkowej o kwotę podatku od towarów i usług, ponieważ unormowanie tej należności wskazuje na nadany jej ustawą charakter świadczenia brutto. Sąd Najwyższy uznał przy tym, że wykładni takiej nie zmieniają postanowienia ustawy o komornikach sądowych i egzekucji (art. 35 i 63), które nie określają sposobu obliczenia opłat i nie odnoszą się do podatków. Określają one przeznaczenie opłat egzekucyjnych i zasady obliczenia dochodu komornika, stanowiącego podstawę rozliczeń z jego zastępcą.

Następczo Sąd Najwyższy stwierdził jednak, że uchwała z lipca 2016 roku nie usuwa wszystkich wątpliwości i rozważyć należy argumenty przemawiające na rzecz przeciwnego stanowiska. Wśród nich w szczególności wyłania się zasada neutralności podatku VAT, w świetle której podatek ten nie powinien obciążać podatników uczestniczących w obrocie, niebędących ich ostatecznymi odbiorcami, tylko ostatecznych beneficjentów.

Przeciwstawne poglądy zostaną ponownie zweryfikowane przez Sąd Najwyższy, którego wypowiedź powinna ujednolicić wykładnię tych przepisów.

Zaskarżanie postanowień sądu przez komornika

Sąd Najwyższy zakwestionował także legitymację komornika sądowego do wniesienia zażalenia na postanowienie sądu rejonowego uchylające postanowienie komornika o ustaleniu wysokości opłaty egzekucyjnej i przekazujące sprawę do ponownego rozpoznania⁵.

Zgodnie z art. 770 k.p.c. (zarówno w brzmieniu sprzed nowelizacji, która weszła w życie 8 września 2016 roku, jak i aktualnie) dłużnik zwraca wierzycielowi koszty niezbędne do celowego przeprowadzenia egzekucji, a komornik co do zasady ustala ich wysokość postanowieniem. Postanowienie komornika o ustaleniu kosztów egzekucji podlega zaskarżeniu skargą na czynności komornika (art. 767 § 1 k.c.). Ponadto na postanowienie sądu w przedmiocie kosztów egzekucyjnych komornikowi oraz stronom przysługuje zażalenie. Ustawodawca przewidział więc wprost możliwość złożenia przez komornika zażalenia na postanowienie sądu, mimo że nie jest on stroną postępowania egzekucyjnego, tylko organem egzekucyjnym. Regulacja ta ma charakter wyjątkowy. Jej celem jest ochrona interesów finansowych komornika i nie stanowi podstawy wnoszenia przez komornika zażaleń na inne postanowienia sądu wydawane w postępowaniu egzekucyjnym.

Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie wyjaśniają, jakie rodzaje rozstrzygnięć wydaje sąd rozpoznający skargę na czynności komornika. W orzecznictwie i doktrynie przyjmuje się, że sąd w takim przypadku działa jako sąd I instancji, dlatego nie ma możliwości odpowiedniego stosowania przepisów art. 386 k.p.c. o rodzajach rozstrzygnięć w postępowaniu apelacyjnym⁶. W razie uwzględnienia skargi przyjmuje się, że sąd powinien uchylić czynność komornika i nakazać mu dokonanie prawidłowej czynności.

Odmienne i zdarzające się w praktyce rozstrzygnięcie, polegające na uchyleniu zakwestionowanej czynności i przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania, nie zawiera ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Ma ono charakter kasatoryjny i powoduje, że zbadanie istoty sprawy zostaje odroczone, co nie sprzyja sprawności postępowania. Z tego względu w ocenie Sądu Najwyższego sądy powszechne powinny od razu zawierać w treści swojego rozstrzygnięcia prawidłowy sposób dokonania czynności przez komornika.

Sąd Najwyższy przyjął, że orzeczenie sądu o uchyleniu postanowienia komornika ustalającego wysokość opłaty egzekucyjnej nie zawiera substratu zaskarżenia. Brak możliwości zaskarżenia przez komornika postanowienia sądu uchylającego postanowienie ustalające koszty postępowania egzekucyjnego nie pozbawia jednak organu egzekucyjnego uprawnienia do wniesienia zażalenia na ewentualne postanowienie sądu rozstrzygające skargę na jego postanowienie co do kosztów egzekucji w tej samej sprawie po jej ponownym rozpoznaniu.

Agata Jóźwiak, praktyka postępowań sądowych i arbitrażowych kancelarii Wardyński i Wspólnicy