Seminarium Stowarzyszenia Emitentów Giełdowych. Prawne ABC własności intelektualnej

02.09.2010 własność intelektualna

Co chroni prawo własności intelektualnej, wyjaśnia dr Monika Żuraw z Zespołu Własności Intelektualnej kancelarii Wardyński i Wspólnicy.

Na aktywa współczesnego przedsiębiorstwa poza dobrami materialnymi składa się również szereg dóbr o charakterze niematerialnym. Dbałość o nie powoduje stały wzrost ich wartości, a tym samym wartości przedsiębiorstwa. Część dóbr o charakterze niematerialnym chroniona jest prawami własności intelektualnej.

Własność intelektualna

Prawa własności intelektualnej obejmują prawa autorskie i prawa tzw. własności przemysłowej. Chronią one niematerialne dobra będące wytworami ludzkiego umysłu. Istotą tych niematerialnych dóbr jest jednak możliwość ich ucieleśnienia w wytworach materialnych. Te zaś – jako rzeczy – mogą być przedmiotem obrotu. Stosowne regulacje prawa krajowego, międzynarodowego i wspólnotowego przewidują zasady powstawania tych praw, ich eksploatacji przez uprawnionych oraz ochrony przed naruszeniami ze strony osób trzecich.

Tzw. własność intelektualna obejmuje:

utwory i prawa pokrewne,
patenty,
wzory przemysłowe i użytkowe,
znaki towarowe,
oznaczenia geograficzne.

Ochrona prawna

Prawa do powyższych kategorii dóbr niematerialnych mają charakter wyłączny, tj. powstanie prawa na rzecz jednego podmiotu wyłącza możliwość powstania prawa tożsamego na rzecz innego podmiotu oraz korzystania z tych praw przez osoby trzecie. Aby doszło do powstania określonego prawa na rzecz konkretnego podmiotu, konieczne jest spełnianie przez dany wytwór umysłu ludzkiego określonych cech ustawowych oraz dopełnienie formalności wymaganych przez odpowiednie przepisy prawne.

Prawo autorskie a własność przemysłowa

Prawo autorskie chroni wszelkiego rodzaju przejawy twórczości ludzkiej noszące cechę indywidualności. Najczęstsze z nich to utwory muzyczne, plastyczne, fotograficzne, architektoniczne oraz wzornictwo przemysłowe.

Ochrona utworów przysługuje od chwili ich ustalenia bez konieczności dopełnienia jakichkolwiek formalności. Od tej chwili podmiot prawa ma wyłączność na eksploatację stworzonego przez siebie utworu i może zakazać osobom trzecim działań, które polegałyby na wkroczeniu w monopol uprawnionego. Takim działaniem jest np. powielanie utworu uprawnionego bez jego zgody czy rozpowszechnianie utworu podobnego do utworu uprawnionego.

Do dóbr własności przemysłowej należą przede wszystkim patenty, tj. prawa chroniące wynalazki, czyli dobra odznaczające się innowacyjnym rozwiązaniem technicznym i mające zastosowanie przemysłowe. Patenty udzielane są m.in. na

nowe substancje,
nowe zastosowania substancji wcześniej znanych,
procesy produkcji czy rozwiązania techniczne.

Do uzyskania ochrony patentowej konieczne jest zgłoszenie wynalazku i wydanie stosownej decyzji przez odpowiedni organ rejestrowy (w Polsce – Urząd Patentowy RP).

Wzory przemysłowe i wzory użytkowe

Wzory przemysłowe chronią zewnętrzną postać produktu, która jest nowa i nosi indywidualne cechy. Jest to więc ochrona waloru estetycznego produktów. Wzory użytkowe z kolei chronią nowe i użyteczne rozwiązania techniczne mające znaczenie praktyczne przy wytwarzaniu wyrobów lub korzystaniu z wyrobów. Ochrona obu rodzajów wzorów wymaga wydania decyzji przez stosowny organ rejestrowy (w Polsce – Urząd Patentowy RP).

Znaki towarowe i oznaczenia geograficzne

Kolejną kategorią dóbr własności przemysłowej są oznaczenia produktów, tj. znaki towarowe i oznaczenia geograficzne, których ochrona powstaje po wydaniu decyzji przez organ rejestrowy (w Polsce – Urząd Patentowy RP). Znaki towarowe to dobra powszechnie stosowane w obrocie, pozwalające na identyfikację towaru jako pochodzącego z określonego przedsiębiorstwa. Z kolei oznaczenia geograficzne identyfikują produkt jako pochodzący z określonego obszaru geograficznego.

Korzystanie z dóbr własności intelektualnej

Ochrona przyznana poszczególnym dobrom własności intelektualnej ma na celu zagwarantowanie ich niezakłóconej eksploatacji przez uprawnionego oraz przeciwdziałanie ich naruszeniom ze strony osób trzecich. Prawa własności intelektualnej pozwalają uprawnionym na korzystanie z tych dóbr w zakresie ograniczonym jedynie wymogami prawa.

Dla przedsiębiorców największe znaczenie ma ekonomiczne wykorzystanie tych dóbr i czerpanie z nich zysku. Sposobem eksploatacji dóbr własności intelektualnej jest również system ich licencjonowania. Licencjobiorcy korzystają z dóbr uprawnionego równolegle z nim lub zamiast uprawnionego. Zakres korzystania z dóbr własności intelektualnej uzależniony jest od zakresu upoważnienia udzielonego przez uprawnionego.

Konsekwencją korzystania z określonego dobra jest uzyskanie przezeń określonej wartości ekonomicznej. Pewne dobra mają taką wartość same z siebie jako nowe użyteczne rozwiązania (w zakresie patentów czy wzorów). Wartość innych, w szczególności znaków towarowych, wykształca się dopiero poprzez ich promocję i zyskanie lojalnej klienteli. Dobra własności intelektualnej mogą mieć ogromną wartość i być najistotniejszym elementem przedsiębiorstwa i jego wartości.

Ochrona przed naruszeniami

Szczególne znaczenie ma ochrona uprawnionego przed naruszeniami ze strony osób trzecich, które bezprawnie próbują eksploatować cudze dobra, zaoszczędzając w ten sposób własnych wysiłków i nakładów finansowych, a w konsekwencji obniżając wartość naruszanego dobra. Jeżeli osoby trzecie wkroczą w monopol uprawnionego, może on zastosować środki ochrony cywilnej i karnej, a mianowicie:

żądać przede wszystkim zakazania naruszenia oraz usunięcia jego skutków,
dochodzić rekompensaty finansowej; w tym zakresie istnieją jednak trudności z wyliczeniem należnej kwoty, przede wszystkim ze względu na niematerialny charakter dobra podlegającego naruszeniu.

Ochrona karna przysługuje w najbardziej oczywistych przypadkach naruszenia.

Uprawnieni mogą także korzystać z ochrony celnej polegającej na możliwości zatrzymania przez organy celne towarów wwożonych do Polski lub z niej wywożonych, jeśli istnieje podejrzenie, że naruszają one prawa własności intelektualnej.

Dozwolony użytek

Pamiętać należy, że prawo w pewnym zakresie dopuszcza eksploatację dóbr uprawnionego przez osoby trzecie. Jest to tzw. dozwolony użytek tych praw, który został odrębnie uregulowany w stosunku do poszczególnych dóbr własności intelektualnej, zależnie od ich specyfiki.

Dozwolony użytek utworów polega przede wszystkim na uzasadnionym korzystaniu z utworu dla celów osobistych.
W odniesieniu do patentów prawo przewiduje tzw. licencje przymusowe, które pozwalają na korzystanie z wynalazku osobom trzecim bez zgody uprawnionego, np. w sytuacji powstania patentu zależnego, którego eksploatacja jest konieczna dla zaspokojenia potrzeb rynkowych.
W przypadku wzorów uprawniony nie może zakazać np. ich zastosowania dla celów prywatnych osobie trzeciej.
W przypadku znaków towarowych dopuszczalne jest użycie przez osobę trzecią np. w celu poinformowania o właściwościach jej towarów.

Zasady dozwolonego korzystania z dóbr własności intelektualnej są ściśle określone i ich przekroczenie również skutkuje odpowiedzialnością prawną.

Ochrona uczciwej konkurencji

Zbliżonym systemem ochrony jest ochrona uczciwej konkurencji. Regulacja ta chroni zarówno wytwory myśli ludzkiej, jak i mechanizmy rynkowe uczciwej konkurencji. Jej celem jest bowiem zabezpieczenie rynku i jego uczestników przed nieuczciwymi działaniami konkurentów. Ochrona ta nie wymaga dopełnienia żadnych warunków formalnych, a fakt rejestracji określonych dóbr prawnych jest dla niej bez znaczenia. Liczy się pierwszeństwo użycia danego dobra na terytorium RP.

Czynem nieuczciwej konkurencji jest działanie naruszające dobre obyczaje, które narusza interesy lub zagraża interesom innego przedsiębiorcy. Ustawa przewiduje otwarty katalog czynów nieuczciwej konkurencji podlegających sankcjom prawnym. Są to:

wprowadzające w błąd oznaczenie przedsiębiorstwa,
fałszywe lub oszukańcze oznaczenie pochodzenia geograficznego towarów albo usług,
wprowadzające w błąd oznaczenie towarów lub usług,
naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa,
nakłanianie do rozwiązania lub niewykonania umowy,
naśladownictwo produktów,
pomawianie lub nieuczciwe zachwalanie,
utrudnianie dostępu do rynku,
przekupstwo osoby pełniącej funkcję publiczną,
nieuczciwa lub zakazana reklama,
organizowanie systemu sprzedaży lawinowej,
prowadzenie lub organizowanie działalności w systemie konsorcyjnym.

Sankcjami objęte są także inne działania osób trzecich, którym można postawić zarzut nieuczciwości w prowadzeniu działalności gospodarczej, godzącej w interesy innych uczestników rynku. Podmiotom, przeciwko którym popełniono czyn nieuczciwej konkurencji, przysługują środki ochrony podobne jak wymienione powyżej w stosunku do dóbr własności intelektualnej.

Tekst powstał jako zapowiedź seminarium „Prawa własności intelektualnej a wartość spółki. Ochrona spółek giełdowych przed nieuczciwą konkurencją” organizowanej przez Stowarzyszenie Emitentów Giełdowych. Konferencja odbędzie się 8 września 2010 r. w siedzibie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie.