Zabezpieczenie majątkowe w postępowaniu karnym
Zwalczanie przestępczości gospodarczej i naprawianie skutków przestępstw przeciwko mieniu nie byłoby możliwe bez instytucji zabezpieczenia majątkowego.
Mimo że z danych przedstawionych przez Prokuratora Generalnego wynika, że zabezpieczenie majątkowe jest instytucją w praktyce dość często stosowaną (ponad 1300 przypadków w latach 2007-2013; wartość zabezpieczonego mienia wynosiła ponad 900 mln złotych)1, to jednak ciągle niewiele osób ma świadomość istnienia tej instytucji lub nie docenia praktycznych możliwości jej zastosowania.
Przepis art. 291 Kodeksu postępowania karnego stanowi, że w razie popełnienia przestępstwa, za które można orzec grzywnę, przepadek, nawiązkę lub świadczenie pieniężne albo nałożyć obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, może z urzędu nastąpić zabezpieczenie wykonania orzeczenia na mieniu oskarżonego.
Paragraf 2 tegoż przepisu mówi zaś o tym, że w razie popełnienia przestępstwa przeciwko mieniu lub wyrządzenia przestępstwem szkody w mieniu może z urzędu nastąpić zabezpieczenie roszczeń o naprawienie szkody.
Dalsze przepisy Kodeksu postępowania karnego wskazują, że zabezpieczenie majątkowe może być stosowane przez sąd lub prokuratora już w postępowaniu przygotowawczym w jego zaawansowanej fazie, kiedy „zdefiniowana” jest osoba podejrzanego oraz – co oczywiste – kiedy ustalone są składniki majątku podejrzanego/oskarżonego, które mogą podlegać zabezpieczeniu.
Z przepisów tych jasno wynika, że zabezpieczenie służyć ma realnej możliwości wykonania sankcji orzeczonych w przyszłości wobec sprawcy. Sankcje (grzywna, przepadek, nawiązka, świadczenie pieniężne, obowiązek naprawienia szkody, zadośćuczynienie) mają charakter materialny, co wiąże się z charakterem zarzuconych czynów.
Prokurator/sąd może dokonać zabezpieczenia z urzędu, a skoro tak, to dla praktyków jasne jest, że takie działanie może być również zainicjowane odpowiednim wnioskiem strony.
Samo zabezpieczenie następuje w sposób określony w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego. W postanowieniu o zabezpieczeniu prokurator/sąd powinien określić podmiot obowiązany (podejrzanego/oskarżonego), prawa majątkowe podlegające zabezpieczeniu oraz zakres zabezpieczenia (wartość).
Na postanowienie w przedmiocie zabezpieczenia przysługuje zażalenie.
Niewątpliwą, z punktu widzenia pokrzywdzonego, zaletą omawianej regulacji jest możliwość działania w warunkach inkwizycyjnego postępowania przygotowawczego, w którym to prokurator decyduje o dostępie do informacji gromadzonych w tym postępowaniu. W takich warunkach niektóre działania prokuratora mogą stanowić zaskoczenie dla podejrzanego lub osoby podejrzanej (osoby, która oficjalnie nie ma statusu podejrzanego, ale w świetle ustaleń śledztwa jest typowana jako potencjalny sprawca czynu zabronionego).
Może to mieć ogromny wpływ na realną możliwość naprawienia szkody. Praktyka daje bowiem dostatecznie wiele przykładów, że pośpiech w sprawach dotyczących majątku podejrzanych jest wskazany.
Należy zwrócić uwagę, że do przesłanek zabezpieczenia majątkowego w postępowaniu karnym nie należy okoliczność takich działań podejrzanego/oskarżonego, które mogłyby rodzić przypuszczenie, że orzeczonych w przyszłości kar czy środków karnych nie da się w przyszłości wykonać (tak jak jest to uregulowane w procedurze cywilnej) . Wystarczy sama możliwość orzeczenia sankcji o charakterze materialnym za zarzucany czyn.
Powyższy pozytywny obraz omawianej regulacji nie może przysłaniać perspektywy drugiej strony procesu – podejrzanego czy też oskarżonego. Warto zacytować tezę postanowienia Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25 kwietnia 2012 r:
„Przy stosowaniu zabezpieczenia majątkowego – jako środka przymusu procesowego – konieczne jest respektowanie zasady minimalizacji i stosowanie go w sposób możliwie najmniej dotkliwy dla oskarżonego jako osoby korzystającej z domniemania niewinności.
Nie ulega też wątpliwości, że dolegliwość proponowanej formy zabezpieczenia majątkowego w postaci zajęcia wynagrodzenia za pracę jako sposób zabezpieczenia kar majątkowych, roszczeń odszkodowawczych, obowiązku naprawienia szkody jest nieporównywalnie wyższa niż innych form zabezpieczenia.
Zajęcie wynagrodzenia za pracę ma bowiem ten skutek, że do wysokości egzekwowanego świadczenia – aż do pełnego pokrycia długu – oskarżonemu nie wolno odbierać wynagrodzenia, poza częścią wolną od zajęcia, ani rozporządzać nim w żaden inny sposób, a w wyżej określonych granicach zakład pracy nie wypłaca oskarżonemu wynagrodzenia – poza częścią wolną od zajęcia – lecz przekazuje je bezpośrednio na konto sum depozytowych sądu (art. 881 § 3 k.p.c).
Wprawdzie zabezpieczenie majątkowe w postaci zajęcia wynagrodzenia za pracę tworzy stan prowizoryczny, ale też jego granice czasowe wyznacza ostatecznie ustalenie „powinności” czy „kary” przez sąd albo ostateczne uwolnienie się od nich. W realiach sprawy, a w szczególności uwzględniając obszerność materiału dowodowego zawnioskowanego przez oskarżyciela do przeprowadzenia na rozprawie głównej należy więc spodziewać się – na co słusznie zwraca uwagę Sąd I instancji – że postępowanie karne będzie długotrwałe, co też wiąże się z trwającą przez dłuższy czas utratą przez oskarżonego określonej części wynagrodzenia za pracę. W sytuacji, gdy wynagrodzenie za pracę oskarżonego stanowi podstawowe źródło utrzymania (na jego utrzymaniu pozostaje żona i jego 2-letnie dziecko), nie może ujść uwagi konieczność humanitarnego stosowania tego środka przymusu w stosunku do celu, jaki ma on osiągnąć.
Efektywność i celowość dokonania zabezpieczeń następuje przede wszystkim na etapie postępowania przygotowawczego, a to zależy w znacznym stopniu od sprawności działania prokuratora”2.
W przytoczonym postanowieniu sąd dał wyraz zasadzie równości stron procesu, oraz szczególnie podkreślił fakt, że do czasu skazania obowiązuje zasada domniemania niewinności, która stanowi barierę przed przedwczesnym i być może w ostatecznym rozrachunku niesłusznym zaspokojeniem roszczeń.
Janusz Tomczak, Zespół Praktyki Karnej kancelarii Wardyński i Wspólnicy
______________
1 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 7 marca 2012 r., II AKz 125/2012, LexPolonica nr 3914019, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2012/7-8 poz. 103
2 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25 kwietnia 2012 r., II AKz 246/2012, LexPolonica nr 3914021, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2012/7-8 poz. 105
