Czy pokrzywdzony przez podmiot zbiorowy poskarży się na przewlekłość? | Co do zasady

Przewlekłość postępowań przygotowawczych i spraw sądowych stanowi problem strukturalny w Polsce. Potwierdził to Europejski Trybunał Praw Człowieka m.in. w wyroku pilotażowym z 7 lipca 2015 r. w sprawie Rutkowski i inni przeciwko Polsce¹ (o czym pisaliśmy tutaj). Świadczą też o tym statystyki publikowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości². Na opieszałość są szczególnie narażone skomplikowane sprawy karne z elementem gospodarczym. Dlatego należy przypuszczać, że problem przewlekłości dotknie postępowań w przedmiocie odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, prowadzonych po wejściu ustawy procedowanej obecnie w parlamencie. W związku z jej aktualnym brzmieniem pojawia się pytanie, kto i kiedy w tego typu sprawach będzie mógł poskarżyć się na przewlekłość.

Skarga na przewlekłość w polskim porządku prawnym

Skarga na przewlekłość (zwana też „ skargą na przewłokę”) pojawiła się polskim systemie prawnym jesienią 2004 r. wraz z wejściem w życie ustawy z 17 czerwca 2004 r.³ Początkowo regulacja ta przewidywała możliwość złożenia skargi jedynie w wybranych postępowaniach sądowych oraz egzekucyjnych (wykonawczych). Wąski charakter tej regulacji został skrytykowany przez Europejski Trybunał Praw Człowieka⁴. Dlatego też w maju 2009 r. ustawę zmieniono⁵, dając możliwość skarżenia się na opieszałość w postępowaniach przygotowawczych prowadzonych lub nadzorowanych przez prokuratora.

Aktualnie, po zmianach z 2017 r.⁶, skargę na przewlekłość należy złożyć „w toku” postępowania w sprawie (także kasacyjnego) w sprawach m.in. karnych, wykroczeniowych, karnoskarbowych, odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, cywilnych, sądowo-administracyjnych czy też egzekucyjnych. W skardze składanej do sądu, prócz stwierdzenia przewlekłości i wydania zaleceń co do przyspieszenia postępowania (np. wyznaczenia terminu rozprawy), można żądać także zasądzenia sumy pieniężnej (od 2 do 20 tys. zł) jako swoistej rekompensaty⁷. Jej wysokość sąd rozpoznający skargę będzie ustalał, biorąc pod uwagę przede wszystkim długość całego dotychczasowego postępowania (ustawa o skardze zakazuje fragmentarycznego badania przewlekłości – np. w danej instancji sądowej). Dodatkowo ustawa o skardze przewiduje, że za każdy zakończony rok, w którym postępowanie trwało⁸, rekompensata powinna być podwyższona o 500 zł lub nawet 1000 zł. Co warte podkreślenia, aktualnie kwota ta w przypadku osób fizycznych jest zwolniona z opodatkowania⁹.

Podmioty uprawnione do złożenia skargi na przewlekłość

Ustawa o skardze wskazuje, kto może złożyć skargę. W przypadku postępowania karnego przewiduje, że skargę mogą złożyć strony, a także pokrzywdzony, nawet gdy nią nie jest (np. gdy nie złożył oświadczenia o występowaniu przed sądem w charakterze oskarżyciela posiłkowego). W przypadku ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych z 2002 r.¹⁰ na przewłokę mogą poskarżyć się strony (prokurator, pokrzywdzony dopuszczony do działania obok prokuratora) oraz wnioskodawca (którym może, ale nie musi być pokrzywdzony). Powyższe pokazuje, że prawo do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie i składanie skarg nie jest uzależnione od posiadania statusu strony danego postępowania. Sytuacja ta jednak ulegnie zmianie, jeśli nowa ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych zostanie uchwalona w obecnym kształcie.

Nowa ustawa – nowe podejście do pokrzywdzonego

Projektowana ustawa o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych wprowadza istotne zmiany w zakresie praw pokrzywdzonych w tych sprawach. Status pokrzywdzonego będzie w niej mocno niejasny. Z jednej strony nie będzie on stroną postępowania (taki status ustawa rezerwuje dla podmiotu i prokuratora), a z drugiej będzie mógł składać wnioski (np. o wszczęcie postępowania przeciwko podmiotowi zbiorowemu czy też dowodowe).

Z brzmienia projektowanej ustawy wynika, że złożenie skargi na przewlekłość przez pokrzywdzonego będzie uzależnione od tego, czy to na jego wniosek zostało wszczęte postępowanie w sprawie podmiotu zbiorowego. Należy przy tym pamiętać, że nowa ustawa nie przewiduje konieczności równoczesnego prowadzenia postępowań przeciwko podmiotowi zbiorowemu oraz osobie fizycznej, której czyn stanowi podstawę odpowiedzialności (o czym pisaliśmy tutaj).

Powyższe oznacza, że pokrzywdzony nie będzie mógł skarżyć się na przewlekłość, gdy postępowanie przeciwko podmiotowi zbiorowemu zostanie wszczęte przez prokuratora z urzędu:

• na podstawie materiałów własnych,
• na skutek wyłączenia materiałów z już prowadzonego śledztwa lub dochodzenia, nawet jeśli zawiadomienie w sprawie złożył pokrzywdzony, ale nie złożył wniosku o wszczęcie postępowania w sprawie podmiotu zbiorowego,
• wskutek zawiadomienia o przestępstwie złożonego przez osobę inną niż pokrzywdzony, np. agenta CBA.

W związku z aktualnym brzmieniem projektowanych przepisów należy rekomendować ich zmianę w toku dalszych prac. Po pierwsze, jak wskazano powyżej, sprawy odpowiedzialności podmiotów zbiorowych będą dość skomplikowane. Ze swej natury będą wymagać zrozumienia mechanizmu działania podmiotów zbiorowych (struktur organizacyjnych, polityk i procesów wewnętrznych), a tym samym przeprowadzenia szeroko zakrojonego postępowania dowodowego opartego na osobowych źródłach informacji, a także analizy dokumentacji. Po drugie, twórcy nowo projektowanej ustawy przewidują, że przesłanką dla umarzania będzie niemożność przeprowadzenia postępowania w sprawie podmiotu zbiorowego w rozsądnym terminie. Sytuacja, gdy w jednym akcie prawnym prawo podmiotu zbiorowego do rozpoznania sprawy w rozsądnym terminie jest wyżej cenione niż takie samo prawo pokrzywdzonego, jest trudna do pogodzenia z regułami równości broni w postępowaniu.

Gdyby jednak ustawodawca pozostał głuchy na te argumenty, częściowym rozwiązaniem problemu może być każdorazowe jednoczesne składanie przez pokrzywdzonych zawiadomienia o przestępstwie i wniosku o wszczęcie postępowania w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego.

Podsumowanie

Brak możliwości poskarżenia się na przewlekłość przez pokrzywdzonych, proponowany w projektowanej ustawie, będzie prowadzić do istotnego naruszenia ich praw procesowych, gwarantowanych także w art. 45 Konstytucji. Takie podejście trochę dziwi, zwłaszcza że aktualnie składanie skarg na przewlekłość nie jest uzależnione od posiadania statusu strony w postępowaniu. Pozostaje jedynie mieć nadzieję, że w toku prac legislacyjnych problem ten zostanie wyeliminowany.

Artur Pietryka, adwokat, praktyka karna kancelarii Wardyński i Wspólnicy