Kolejna nowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów | Co do zasady

UOKiK zainicjował prace nad kolejnymi zmianami ustawy. Celem głównym jest ochrona konsumentów przed nieuczciwą sprzedażą i świadczeniem usług finansowych.

Rada Ministrów pracuje obecnie nad projektem ustawy o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawy – Kodeks cywilny. Projekt, po uzgodnieniach międzyresortowych i konsultacjach publicznych, jest opiniowany przez poszczególne ministerstwa i inne właściwe podmioty.

Zgodnie z komunikatem prasowym UOKiK (będącego projektodawcą, wspólnie z Ministerstwem Finansów i Ministerstwem Sprawiedliwości) celem jest ochrona klientów (konsumentów) ze względu na „skomplikowany charakter produktów oferowanych na tym rynku”, który naraża ich na „nieuczciwe praktyki przedsiębiorców polegające zwłaszcza na niedostosowaniu metod sprzedaży do klientów oraz niedostarczaniu im właściwych informacji”.

Zmiany mają na celu wzmocnienie ochrony konsumentów, w szczególności na rynku usług finansowych. W uzasadnieniu projektu Prezes UOKiK stwierdził, że „rynek usług finansowych jest rynkiem wiążącym się ze zwiększonym ryzykiem dla konsumentów. Produkty na nim oferowane mają szczególny charakter – są nie tylko skomplikowane, ale ich nabycie pociąga za sobą długotrwałe zobowiązania finansowe (np. kredyty, ubezpieczenia), często bardzo obciążające dla konsumentów. Utrudnione i wiążące się z istotnymi dodatkowymi obciążeniami jest też wycofanie się z umów dotyczących produktów finansowych. W związku z tym, ochrona interesów konsumentów na rynku usług finansowych wymaga szczególnej troski ze strony Państwa. (…) W ostatnich kilku latach zaobserwować można narastanie w Polsce problemu tzw. missellingu, czyli sprzedaży produktów niedopasowanych do potrzeb konsumenta. Dotyczy on w największym stopniu niektórych produktów finansowych, których stopień skomplikowania (naturalny lub celowy) wyklucza możliwości oceny ich odpowiedniości przez przeciętnego konsumenta”.

Projekt, co również wynika wprost z uzasadnienia, wycelowany jest przede wszystkim w polisolokaty i kredyty denominowane w walutach obcych. Zmiany proceduralne i tzw. decyzja tymczasowa (por. niżej) mają jednak związek również z doświadczeniami wyniesionymi ze sprawy Amber Gold.

W związku z tym zostaną wprowadzone nowe postaci praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, obejmujące wprost usługi finansowe (nowy pkt 4 w art. 23 ust.2 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów):

• oferowanie konsumentom usług finansowych, które nie odpowiadają potrzebom konsumentów ustalonym z uwzględnieniem cech tych konsumentów, w szczególności wieku, stanu zdrowia, doświadczenia i wiedzy dotyczącej produktu lub sytuacji materialnej (UOKiK podaje jako przykład produkt ubezpieczeniowy z elementem inwestycyjnym oferowany 80-letniemu klientowi),
• oferowanie usług finansowych w sposób nieadekwatny do ich charakteru (np. skomplikowany produkt finansowy oferowany za pomocą środka porozumiewania się na odległość).

Tego rodzaju praktyki mają zatem podlegać reżimowi ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, włącznie z zagrożeniem karą pieniężną do 10% obrotu osiągniętego przez przedsiębiorcę w roku poprzedzającym nałożenie kary.

Jak wynika z uzasadnienia projektu, zmiana ta ma skłonić przedsiębiorców do analizy, czy oferowana przez nich usługa rzeczywiście służy zaspokojeniu potrzeb konkretnego klienta, czy jest dla niego korzystna i czy jest prezentowana w sposób dostatecznie czytelny i adekwatny do jej charakteru.

UOKiK powołuje się na wzorzec w postaci rozwiązań przyjętych w Wielkiej Brytanii, gdzie od 2013 r. FCA (Financial Conduct Authority) na podstawie wytycznych przygotowanych przez FSA (Financial Services Authority) stosuje tzw. „nowe podejście do usług finansowych”, tj. „nastawienie na eliminowanie sytuacji, gdy niewłaściwie oferowany produkt może spowodować straty po stronie konsumentów, w przypadkach masowej sprzedaży. Działania FCA dotyczą sprawowania kontroli ex ante i ex post, z naciskiem na działania ex ante i prewencję zagrożeń mogących pojawić się w przyszłości”.

Z pozostałego zakresu nowelizacji, niepowiązanego wyłącznie z usługami finansowymi, uwagę zwraca przede wszystkim zmiana systemu kontroli postanowień wzorców umów poprzez przeniesienie tych kompetencji z sądu do Prezesa UOKiK i poddanie orzecznictwa Prezesa UOKiK kontroli Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Otóż nowelizacja rozszerza cel ustawy o przeciwdziałanie stosowaniu przez przedsiębiorców niedozwolonych postanowień wzorców umów (art. 1 ust. 2 ustawy) i wprowadza nowy Dział IIIa, obejmujący art. 23a-23d, zatytułowany „Zakaz stosowania niedozwolonych postanowień wzorców umów”.

Zgodnie z zawartymi w nim przepisami kompetencjom Prezesa UOKiK zostanie poddane nowe naruszenie w postaci praktyki naruszającej zakaz stosowania postanowień, o których mowa w art. 385¹ § 1 Kodeksu cywilnego (tzw. klauzul abuzywnych). W przypadku stwierdzenia naruszenia tego zakazu Prezes UOKiK ma wydawać decyzję o uznaniu postanowienia wzorca umowy za niedozwolone i zakazującą jego wykorzystywania. Będą mu także przysługiwały inne kompetencje, w tym do wydawania decyzji zobowiązujących. Postępowanie w tych sprawach będzie wszczynane, podobnie jak postępowanie antymonopolowe i postępowanie w sprawach praktyk ograniczających zbiorowe interesy konsumentów, z urzędu, a także – co stanowi pewne odstępstwo od przyjętego w 2007 r. modelu postępowania przed Prezesem UOKiK – na wniosek organizacji konsumenckiej lub zagranicznej organizacji wpisanej na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone (art. 49 ust. 3). Postępowanie to zostanie także odrębnie, szczegółowo uregulowane w nowym Rozdziale 3a Działu VI ustawy, obejmującym wszczynanie (lub nie) postępowania na wniosek, kwestię statusu stron, wykonalność decyzji i instrukcyjne ramy czasowe postępowania (co do zasady cztery miesiące). Okres przedawnienia wszczęcia postępowania ma wynosić 3 lata od końca roku, w którym zaprzestano stosowania postanowień kwestionowanego wzorca (analogicznie zostanie wydłużony okres przedawnienia dla praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, dotąd roczny).

Stosowanie niedozwolonych postanowień wzorców umów będzie także objęte sankcją w postaci kary wynoszącej do 10% obrotu osiągniętego przez przedsiębiorcę w roku poprzedzającym nałożenie kary (art. 106 ust. 1 pkt 3a ustawy).

Inne najważniejsze nowe rozwiązania to:

• możliwość wydawania decyzji tymczasowych w sprawach dotyczących uprawdopodobnionych praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów (np. zobowiązanie przedsiębiorcy do wstrzymania emisji reklamy wprowadzającej w błąd, wstrzymanie dystrybucji produktu, zmiana sposobu dystrybucji produktu poprzez nieoferowanie produktu za pomocą środków porozumiewania się na odległość; art. 101a);
• możliwość bezpłatnego publikowania przez Prezesa UOKiK ostrzeżeń i komunikatów w publicznym radiu i telewizji (art. 31c). Jak stwierdza uzasadnienie projektu, „pozwoli to, w szczególności w przypadku oferowania usług finansowych w sposób zagrażający interesom konsumentów, na możliwie skuteczne ostrzeżenie jak największej liczby konsumentów, co ma kluczowe znaczenie (zwłaszcza w przypadku osób starszych); instrument ten będzie też miał zastosowanie do pozostałych spraw z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów, wzmacniając skuteczność działań Prezesa UOKiK w pozostałych obszarach jego działania; Rozwiązanie to jest wzorowane na uprawnieniach przysługujących Komisji Nadzoru Finansowego”;
• możliwość przeprowadzenia u przedsiębiorcy przeszukania, za zgodą sądu ochrony konkurencji i konsumentów (art. 105n), także w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, w tym dotyczących usług finansowych, oraz możliwość podjęcia czynności zmierzających do zakupu towaru w toku kontroli, z możliwością rejestracji tych czynności (art. 105la) (zbliżona do zakupu kontrolowanego instytucja tzw. „tajemniczego klienta”).

Uwagę zwraca także, że obok zmian, które można nazwać „konsumenckimi”, projekt nowelizacji zawiera kosmetyczne zmiany dotyczące innych obszarów regulowanych przez ustawę. Na przykład ustawa ma wprost przewidywać prawo Prezesa UOKiK do publikowania w całości lub części decyzji wydawanych na podstawie przepisów ustawy, w szczególności sentencji decyzji ze wskazaniem stron i wysokości kar (art. 31b). Ciekawą nowością jest art. 31d, zgodnie z którym Prezes UOKiK ma mieć możliwość przedstawiania sądowi, na jego wniosek lub z urzędu, „istotnego dla sprawy poglądu w sprawach z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów, jeżeli przemawia za tym interes publiczny”. Prezes UOKiK będzie miał też prawo skierować do każdego przedsiębiorcy „wystąpienie” w sprawach z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów, bez wszczynania odrębnego postępowania, na które to wystąpienie przedsiębiorca będzie zobowiązany przedstawić swoje stanowisko (art. 49a). Nie określono przy tym charakteru ani skutków takiego wystąpienia, uchybienia obowiązkowi przedstawienia stanowiska czy terminu na jego przedstawienie.

Projekt jest obecnie przedmiotem prac Rady Ministrów. Postępy można śledzić na stronie RCL.

Marcin Kulesza, praktyka prawa konkurencji kancelarii Wardyński i Wspólnicy